1 00:00:05,240 --> 00:00:08,840 Door ons gezichtsvermogen verder te vergroten dan onze voorouders voor 2 00:00:08,920 --> 00:00:13,200 mogelijk hielden,banen deze wonderbaarlijke instrumenten, de telescopen, 3 00:00:13,280 --> 00:00:17,240 de weg naar een dieper en volmaakter begrip van de natuur. - René Descartes, 1637 4 00:00:17,760 --> 00:00:22,560 Duizenden jaren heeft de mensheid de fascinerende nachthemel bekeken 5 00:00:22,640 --> 00:00:28,320 zonder te beseffen dat de sterren van ons Melkwegstelsel andere zonnen zijn 6 00:00:28,400 --> 00:00:33,400 of dat het heelal met miljarden van zulke stelsels gevuld is 7 00:00:35,440 --> 00:00:38,800 of dat wij slechts een voetnoot zijn in de al 13,7 miljard jaar 8 00:00:38,880 --> 00:00:42,520 durende kosmische geschiedenis. 9 00:00:42,600 --> 00:00:46,080 Met slechts onze ogen als instrument konden we geen 10 00:00:46,160 --> 00:00:50,120 zonnestelsels bij andere sterren ontdekken of vaststellen 11 00:00:50,200 --> 00:00:55,000 of er ook elders in het heelal leven bestaat. 12 00:00:58,080 --> 00:01:00,320 Maar inmiddels hebben we al veel vraagstukken over het heelal 13 00:01:00,400 --> 00:01:03,560 opgelost: we leven in een tijd waarin meer sterrenkundige ontdekkingen 14 00:01:03,640 --> 00:01:05,960 zijn gedaan dan ooit tevoren. 15 00:01:05,960 --> 00:01:08,960 Ik ben Dr. J en ik zal je gids zijn bij de telescoop - 16 00:01:09,040 --> 00:01:11,880 het verbazingwekkende instrument dat de sleutel bleek 17 00:01:11,960 --> 00:01:15,520 tot de poorten van het heelal. 18 00:01:17,960 --> 00:01:21,880 OGEN OP DE HEMEL 400 jaar van ontdekkingen met de telescoop 19 00:01:22,200 --> 00:01:26,960 1. Een nieuwe kijk op de hemel 20 00:01:28,960 --> 00:01:32,120 Vier eeuwen geleden, in 1609, wandelde een man 21 00:01:32,240 --> 00:01:34,640 de velden bij zijn huis in. 22 00:01:34,720 --> 00:01:39,000 Hij richtte zijn zelfgebouwde telescoop op de maan, de planeten en de sterren. 23 00:01:39,080 --> 00:01:42,600 Zijn naam was Galileo Galilei. 24 00:01:44,040 --> 00:01:47,280 De sterrenkunde zou nooit meer dezelfde zijn. 25 00:02:07,440 --> 00:02:12,400 Nu, 400 jaar nadat Galilei als eerste een telescoop op de hemel richtte 26 00:02:12,640 --> 00:02:18,280 gebruiken sterrenkundigen enorme spiegels op verre bergtoppen om de hemel te bestuderen. 27 00:02:18,360 --> 00:02:23,520 Radiotelescopen ontvangen zwakke bliepjes en geruis uit de ruimte. 28 00:02:23,600 --> 00:02:27,680 Wetenschappers hebben zelfs telescopen de ruimte in gebracht 29 00:02:27,760 --> 00:02:31,960 ver boven de verstorende invloed van onze atmosfeer. 30 00:02:33,440 --> 00:02:38,680 En het uitzicht was adembenemend! 31 00:02:42,960 --> 00:02:46,640 Maar Galilei was niet degene die de telescoop uitvond. 32 00:02:46,720 --> 00:02:49,760 Die eer gaat naar Hans Lipperhey, een vrij onbekende 33 00:02:49,840 --> 00:02:53,400 Nederlands/Duitse brillenmaker. 34 00:02:53,520 --> 00:02:57,880 Maar Hans Lipperhey keek nooit met zijn telescoop naar de sterren. 35 00:02:57,960 --> 00:03:00,840 Hij dacht dat zijn uitvinding vooral nuttig was 36 00:03:00,920 --> 00:03:03,640 voor zeevaarders en soldaten. 37 00:03:03,800 --> 00:03:07,240 Lipperhey kwam uit Middelburg, destijds een grote handelsstad 38 00:03:07,320 --> 00:03:10,440 in de jonge Republiek der Nederlanden. 39 00:03:13,960 --> 00:03:18,040 In 1608 ontdekte Lipperhey dat als je een ver object 40 00:03:18,120 --> 00:03:24,000 door een bolle en een holle lens bekeek, het object groter leek als je 41 00:03:24,080 --> 00:03:29,640 de twee lenzen maar precies ver genoeg achter elkaar hield. 42 00:03:29,720 --> 00:03:33,800 De telescoop was geboren! 43 00:03:33,880 --> 00:03:37,520 In september 1608 liet Lipperhey zijn uitvinding zien aan 44 00:03:37,600 --> 00:03:39,880 Prins Maurits van de Nederlanden. 45 00:03:39,960 --> 00:03:42,840 Hij had geen beter moment kunnen uitkiezen, want 46 00:03:42,920 --> 00:03:45,880 in die tijd waren de Nederlanden verwikkeld in de 47 00:03:45,960 --> 00:03:49,320 Tachtigjarige Oorlog met Spanje. 48 00:03:55,320 --> 00:03:59,080 De nieuwe verrekijker kon objecten vergroten, zodat je 49 00:03:59,160 --> 00:04:02,280 vijandige schepen en troepen kon zien die eigenlijk te ver weg waren 50 00:04:02,360 --> 00:04:04,360 om met het blote oog zichtbaar te zijn. 51 00:04:04,440 --> 00:04:07,440 Dat was nog eens een nuttige uitvinding! 52 00:04:07,560 --> 00:04:12,000 Maar de Nederlandse regering verleende Lipperhey geen octrooi op zijn telescoop. 53 00:04:12,080 --> 00:04:15,400 Dat kwam doordat ook andere kooplieden beweerden de uitvinder te zijn 54 00:04:15,520 --> 00:04:19,200 met name Lipperheys concurrent Sacharias Janssen. 55 00:04:19,280 --> 00:04:21,520 De kwestie is nooit opgelost. 56 00:04:21,600 --> 00:04:27,920 Tot aan de dag van vandaag staat niet precies vast wie de telescoop uitvond. 57 00:04:28,920 --> 00:04:32,720 De Italiaanse sterrenkundige Galileo Galilei, de vader van de moderne natuurkunde 58 00:04:32,800 --> 00:04:37,640 hoorde van de telescoop en besloot er zelf een te bouwen. 59 00:04:38,320 --> 00:04:42,360 Ongeveer tien maanden geleden, kwam mij ter ore dat een zekere 60 00:04:42,440 --> 00:04:48,200 Vlaming een oogglas had geconstrueerd waarmee je zichtbare objecten 61 00:04:48,280 --> 00:04:52,960 ondanks hun grote afstand tot het oog van de waarnemer, kon bekijken 62 00:04:53,040 --> 00:04:56,120 alsof ze dichtbij waren. 63 00:04:56,520 --> 00:04:59,440 Galilei was de grootste wetenschapper van zijn tijd. 64 00:04:59,560 --> 00:05:02,600 Hij was ook een fanatiek aanhanger van het nieuwe wereldbeeld van de 65 00:05:02,680 --> 00:05:06,160 Poolse sterrenkundige Nicolaus Copernicus, die voorstelde dat 66 00:05:06,240 --> 00:05:10,440 de aarde om de zon draaide, in plaats van andersom. 67 00:05:11,560 --> 00:05:14,240 Gebaseerd op wat hij van de Hollandse kijker had gehoord, bouwde Galilei 68 00:05:14,320 --> 00:05:16,600 zijn eigen instrumenten. 69 00:05:16,680 --> 00:05:19,160 Deze waren van veel betere kwaliteit. 70 00:05:20,560 --> 00:05:25,320 Uiteindelijk, kosten noch moeite sparend, slaagde ik 71 00:05:25,400 --> 00:05:29,680 erin een instrument te bouwen dat zo uitstekend was dat 72 00:05:29,760 --> 00:05:33,920 de objecten die ik bekeek bijna duizend keer groter leken 73 00:05:33,960 --> 00:05:38,840 dan wanneer ik hen met het blote oog aanschouwde. 74 00:05:39,720 --> 00:05:43,640 Het werd tijd om de telescoop omhoog te richten. 75 00:05:45,920 --> 00:05:49,680 Ik ben tot de overtuiging gekomen dat het oppervlak van de maan 76 00:05:49,800 --> 00:05:53,520 niet zo glad, gelijkmatig en volmaakt bolvormig is 77 00:05:53,760 --> 00:05:57,440 als zeer vele filosofen beweren. 78 00:05:57,560 --> 00:06:01,720 Het is juist ongelijkmatig en vertoont tal van gaten en uitsteeksels 79 00:06:01,800 --> 00:06:06,240 net als het aangezicht van de aarde. 80 00:06:11,640 --> 00:06:15,320 Een landschap van kraters, bergen en valleien. 81 00:06:15,400 --> 00:06:18,320 Een wereld als de onze! 82 00:06:19,600 --> 00:06:24,040 Enkele weken later, in januari 1610, keek Galilei naar Jupiter. 83 00:06:24,120 --> 00:06:28,600 Dicht bij de planeet zag hij vier lichtpuntjes die zich 84 00:06:28,720 --> 00:06:32,960 samen met Jupiter langs de nachthemel verplaatsten. 85 00:06:33,040 --> 00:06:37,920 En het leek alsof deze begeleiders een trage dans om de planeet maakten. 86 00:06:37,960 --> 00:06:40,760 Deze vier lichtpuntjes staan nu bekend als 87 00:06:40,840 --> 00:06:43,600 de Galileïsche manen van Jupiter. 88 00:06:43,720 --> 00:06:46,240 Wat heeft Galilei nog meer ontdekt? 89 00:06:46,320 --> 00:06:48,400 De schijngestalten van Venus! 90 00:06:48,560 --> 00:06:51,920 Net als de maan doorloopt Venus een cyclus van sikkel tot 91 00:06:51,960 --> 00:06:54,200 volle schijf en weer terug. 92 00:06:54,280 --> 00:06:58,600 Vreemde uitsteeksels aan weerszijden van Saturnus. 93 00:06:58,720 --> 00:07:01,160 Donkere vlekken op de zon. 94 00:07:01,280 --> 00:07:03,440 En sterren natuurlijk. 95 00:07:03,560 --> 00:07:06,400 Duizenden sterren, misschien zelfs miljoenen. 96 00:07:06,520 --> 00:07:09,320 Stuk voor stuk te zwak voor het blote oog. 97 00:07:09,440 --> 00:07:13,920 Het was alsof de mensheid plotseling haar blinddoek was kwijtgeraakt. 98 00:07:13,960 --> 00:07:18,000 Er bleek een compleet heelal op ontdekking te wachten. 99 00:07:23,440 --> 00:07:27,760 Het nieuws over de telescoop ging als een lopend vuurtje door Europa. 100 00:07:27,880 --> 00:07:32,080 In Praag, aan het hof van keizer Rudolf II, bracht Johannes Kepler 101 00:07:32,200 --> 00:07:34,800 verbeteringen aan in het ontwerp van het instrument. 102 00:07:34,880 --> 00:07:38,840 In Antwerpen maakte de Nederlandse cartograaf Michael van Langren 103 00:07:38,960 --> 00:07:41,920 de eerste betrouwbare maankaarten waarop hij structuren tekende die 104 00:07:41,960 --> 00:07:44,400 continenten en oceanen voorstelden. 105 00:07:44,560 --> 00:07:49,680 En Johannes Hevelius, een rijke brouwer uit Polen, bouwde enorme 106 00:07:49,760 --> 00:07:53,200 telescopen in zijn sterrenwacht in Danzig. 107 00:07:53,280 --> 00:07:57,880 Deze sterrenwacht was zó groot dat hij zich over drie daken uitstrekte! 108 00:07:59,200 --> 00:08:02,240 Maar de beste instrumenten uit die tijd werden waarschijnlijk gemaakt 109 00:08:02,320 --> 00:08:05,360 door de Nederlander Christiaan Huygens. 110 00:08:05,440 --> 00:08:11,080 In 1655 ontdekte Huygens Titan, de grootste maan van Saturnus. 111 00:08:11,160 --> 00:08:15,160 Enkele jaren later, stelde hij vast dat Saturnus omgeven is door een ring 112 00:08:15,240 --> 00:08:20,320 iets wat Galilei nooit begrepen had. 113 00:08:20,400 --> 00:08:24,640 En ten slotte zag Huygens ook nog donkere vlekken en heldere 114 00:08:24,720 --> 00:08:27,360 poolkappen op Mars. 115 00:08:27,440 --> 00:08:31,080 Zou er leven kunnen zijn op deze verre, vreemde wereld? 116 00:08:31,160 --> 00:08:35,240 Deze vraag houdt sterrenkundigen ook nu nog bezig. 117 00:08:35,920 --> 00:08:39,520 De eerste telescopen maakten allemaal gebruik van lenzen 118 00:08:39,600 --> 00:08:42,680 om het licht van sterren te verzamelen en samen te brengen. 119 00:08:42,760 --> 00:08:45,440 Later maakten de lenzen plaats voor spiegels. 120 00:08:45,560 --> 00:08:49,080 De eerste spiegeltelescoop werd gebouwd door Niccolò Zucchi 121 00:08:49,160 --> 00:08:52,000 en later verbeterd door Isaac Newton. 122 00:08:52,080 --> 00:08:55,760 Eind 18de eeuw werden de grootste spiegels ter wereld gegoten 123 00:08:55,840 --> 00:08:59,600 door William Herschel, een organist die astronoom werd 124 00:08:59,680 --> 00:09:02,520 en samenwerkte met zijn zus Caroline. 125 00:09:02,600 --> 00:09:06,200 In hun huis in Bath, in Engeland, goten de Herschels roodgloeiend 126 00:09:06,280 --> 00:09:09,880 gesmolten metalen in een vorm en als het geheel was afgekoeld 127 00:09:09,960 --> 00:09:15,440 polijstten zij het oppervlak net zo lang totdat het sterlicht weerkaatste. 128 00:09:15,560 --> 00:09:20,320 In de loop van zijn leven bouwde Herschel meer dan 400 telescopen. 129 00:09:24,520 --> 00:09:28,360 De grootste van deze was zo enorm, dat hij vier hulpen nodig had om 130 00:09:28,440 --> 00:09:31,600 alle touwen, wielen en katrollen te bedienen die nodig waren 131 00:09:31,680 --> 00:09:36,000 om de beweging van de sterren langs de nachthemel te volgen 132 00:09:36,080 --> 00:09:39,440 die uiteraard het gevolg is van de draaiing van de aarde. 133 00:09:39,560 --> 00:09:43,080 Herschel ontpopte zich als een echte verkenner, die de hemel afspeurde en 134 00:09:43,160 --> 00:09:46,720 honderden nieuwe nevels en dubbelsterren ontdekte. 135 00:09:46,800 --> 00:09:50,280 Hij stelde ook vast dat de Melkweg een platte schijf moest zijn. 136 00:09:50,360 --> 00:09:54,120 En zelfs mat hij de snelheid van het zonnestelsel binnen die schijf 137 00:09:54,200 --> 00:09:58,840 door de onderlinge bewegingen van de sterren en de planeten te observeren. 138 00:09:58,920 --> 00:10:06,360 En toen, op 13 maart 1781, ontdekte hij een nieuwe planeet: Uranus. 139 00:10:06,440 --> 00:10:10,680 Het zou meer dan 200 jaar duren voordat de NASA-ruimtesonde Voyager 2 140 00:10:10,760 --> 00:10:15,880 de eerste close-up foto's van deze verre wereld maakte. 141 00:10:16,800 --> 00:10:21,240 Op het weelderige platteland van lerland bouwde William Parsons 142 00:10:21,320 --> 00:10:26,560 de derde graaf van Rosse, de grootste telescoop van de 19de eeuw. 143 00:10:26,640 --> 00:10:30,560 Met een metalen spiegel van maar liefst 1,8 meter, stond deze 144 00:10:30,640 --> 00:10:35,240 reuzentelescoop bekend als 'Het monster van Parsonstown'. 145 00:10:35,320 --> 00:10:39,320 Tijdens de schaarse heldere, maanloze nachten keek de graaf door het oculair 146 00:10:39,440 --> 00:10:44,400 en maakte hij denkbeeldige lange tochten door het heelal. 147 00:10:45,280 --> 00:10:50,160 Naar de Orionnevel, waarvan we nu weten dat het de geboorteplaats van sterren is. 148 00:10:50,280 --> 00:10:55,920 En ook naar de geheimzinnige Krabnevel, het overblijfsel van een supernova-explosie. 149 00:10:55,960 --> 00:10:57,920 En de Draaikolknevel? 150 00:10:57,960 --> 00:11:02,560 Graaf Rosse was de eerste die zag dat deze een indrukwekkende spiraalvorm heeft. 151 00:11:02,640 --> 00:11:08,400 Het is een sterrenstelsel als het onze, met wolken van donker stof en gloeiend gas 152 00:11:08,520 --> 00:11:12,400 miljarden afzonderlijke sterren, en wie weet - 153 00:11:12,520 --> 00:11:16,560 misschien zelfs planeten als de onze. 154 00:11:18,920 --> 00:11:24,920 De telescoop was het vaartuig geworden waarmee de mens het heelal kon ontdekken. 155 00:11:29,720 --> 00:11:34,080 2. Groter is beter 156 00:11:36,080 --> 00:11:38,480 's Avonds wennen je ogen aan het donker. 157 00:11:38,560 --> 00:11:42,640 Je pupillen worden wijder om meer licht door te laten. 158 00:11:42,720 --> 00:11:47,880 Hierdoor kun je zwakkere objecten zien, en ook meer sterren. 159 00:11:47,960 --> 00:11:51,720 Stel je nu eens voor dat je pupillen een meter groot waren. 160 00:11:51,800 --> 00:11:55,960 Dat zou er nogal gek uitzien, maar je zou superogen hebben! 161 00:11:56,000 --> 00:11:59,400 En dat is precies hoe een telescoop werkt. 162 00:12:01,880 --> 00:12:04,640 Een telescoop is een soort trechter. 163 00:12:04,720 --> 00:12:10,240 Zijn grote lens of spiegel verzamelt sterlicht en levert dat af in je oog. 164 00:12:13,080 --> 00:12:17,800 Hoe groter de lens of spiegel van een telescoop, des te zwakker zijn de objecten die je kunt zien. 165 00:12:17,880 --> 00:12:20,720 De grootte is dus allesbepalend. 166 00:12:20,800 --> 00:12:23,400 Maar hoe groot kan een telescoop zijn? 167 00:12:23,480 --> 00:12:26,400 Als je met lenzen werkt, niet zo groot. 168 00:12:29,480 --> 00:12:32,720 De hoofdlens moet al het sterlicht doorlaten. 169 00:12:32,800 --> 00:12:36,080 En kan dus alleen langs de rand ondersteund worden. 170 00:12:36,160 --> 00:12:41,880 Als je de lens te groot maakt, wordt hij te zwaar en begint hij onder zijn eigen gewicht door te buigen. 171 00:12:41,960 --> 00:12:45,640 Daardoor wordt het telescoopbeeld vervormd. 172 00:12:47,400 --> 00:12:54,320 De grootste lenzenkijker is in 1897 voltooid; hij staat in de Yerkes-sterrenwacht bij Chicago. 173 00:12:54,400 --> 00:12:57,480 Zijn hoofdlens is iets meer dan een meter groot. 174 00:12:57,560 --> 00:13:02,080 En de kijkerbuis is maar liefst 18 meter lang. 175 00:13:02,160 --> 00:13:08,720 Met de Yerkes-telescoop hadden de bouwers van lenzenkijkers hun grenzen wel zo'n beetje bereikt. 176 00:13:08,800 --> 00:13:10,880 Wil je een grotere telescoop? 177 00:13:10,960 --> 00:13:12,800 Gebruik dan een spiegel. 178 00:13:17,080 --> 00:13:23,080 In een spiegeltelescoop wordt het sterlicht door een spiegel weerkaatst in plaats van doorgelaten. 179 00:13:23,160 --> 00:13:29,400 Dat betekent dat een spiegel een stuk dunner mag zijn dan een lens: je kunt hem immers van achteren ondersteunen. 180 00:13:29,480 --> 00:13:34,640 Het gevolg is dat je spiegels veel groter kunt maken dan lenzen. 181 00:13:35,640 --> 00:13:39,720 Een eeuw geleden kwamen er grote spiegels naar het zuiden van Californië. 182 00:13:39,800 --> 00:13:44,880 Destijds was Mount Wilson nog een afgelegen berg in de wildernis van de San Gabriel Mountains. 183 00:13:44,960 --> 00:13:49,080 De hemel was er helder en de nachten waren donker. 184 00:13:49,160 --> 00:13:53,640 Hier bouwde George Ellery Hale eerst een 1,5-meter telescoop. 185 00:13:53,720 --> 00:13:58,400 Deze was kleiner dan het 'Monster' van Lord Rosse, maar wel van veel betere kwaliteit. 186 00:13:58,480 --> 00:14:02,160 En ook de plek was veel beter. 187 00:14:02,240 --> 00:14:07,640 Hale haalde de lokale zakenman John Hooker ertoe over om een 2,5-meter telescoop te financieren. 188 00:14:07,720 --> 00:14:12,560 Vele tonnen glas en staal werden naar de top van Mount Wilson gebracht. 189 00:14:12,640 --> 00:14:16,000 De Hooker-telescoop werd in 1917 voltooid. 190 00:14:16,080 --> 00:14:20,240 Dertig jaar lang zou dit de grootste telescoop ter wereld zijn. 191 00:14:20,320 --> 00:14:25,400 Een groot kosmisch geschut, klaar om het heelal aan te vallen. 192 00:14:28,480 --> 00:14:31,080 En aanvallen deed hij! 193 00:14:31,160 --> 00:14:34,240 De enorme schaalvergroting van de nieuwe telescoop ging gepaard 194 00:14:34,280 --> 00:14:37,240 met een nieuwe manier om het heelal te bekijken. 195 00:14:37,280 --> 00:14:40,800 De sterrenkundigen keken niet meer door het oculair van de nieuwe reus. 196 00:14:40,880 --> 00:14:45,960 In plaats daarvan verzamelden ze het licht uren achter elkaar op fotografische platen. 197 00:14:46,000 --> 00:14:50,800 Nog nooit had iemand zo ver de ruimte in gekeken. 198 00:14:50,880 --> 00:14:55,160 Spiraalnevels bleken uit talloze afzonderlijke sterren te bestaan. 199 00:14:55,240 --> 00:14:59,560 Zouden dat sterrenstelsels zoals ons eigen Melkwegstelsel zijn? 200 00:14:59,640 --> 00:15:03,800 In de Andromedanevel ontdekte Edwin Hubble een bijzonder soort sterren 201 00:15:03,880 --> 00:15:07,400 die met grote regelmaat van helderheid veranderen. 202 00:15:07,480 --> 00:15:11,720 Uit zijn waarnemingen kon Hubble afleiden hoe ver de Andromedanevel van ons vandaan is: 203 00:15:11,800 --> 00:15:15,960 bijna een miljoen lichtjaar. 204 00:15:16,080 --> 00:15:22,720 Spiraalnevels, zoals die in Andromeda, waren overduidelijk complete sterrenstelsels. 205 00:15:24,480 --> 00:15:27,320 Maar dat was niet de enige verrassing. 206 00:15:27,400 --> 00:15:32,000 De meeste van deze sterrenstelsel bleken van ons Melkwegstelsel weg te bewegen. 207 00:15:32,080 --> 00:15:37,640 Op Mount Wilson ontdekte Hubble dat nabije sterrenstelsels met kleine snelheden weg vluchtten 208 00:15:37,640 --> 00:15:42,480 terwijl verre sterrenstelsels een veel grotere vluchtsnelheid hadden. 209 00:15:42,560 --> 00:15:43,720 De conclusie? 210 00:15:43,800 --> 00:15:46,560 Het heelal dijt uit. 211 00:15:46,640 --> 00:15:53,400 De Hooker-telescoop had de belangrijkste sterrenkundige ontdekking van de 20ste eeuw opgeleverd. 212 00:15:56,080 --> 00:16:00,640 Dankzij de telescoop weten we nu meer van de geschiedenis van het heelal. 213 00:16:00,720 --> 00:16:04,880 Het heelal is iets minder dan 14 miljard jaar geleden geboren 214 00:16:04,960 --> 00:16:09,240 door een enorme explosie van tijd en ruimte, materie en energie, die 215 00:16:09,280 --> 00:16:11,560 de oerknal wordt genoemd. 216 00:16:11,640 --> 00:16:17,480 Kleine rimpelingen in de oermaterie groeiden uit tot grote verdichtingen. 217 00:16:17,560 --> 00:16:20,160 Daaruit ontstonden de sterrenstelsels. 218 00:16:20,240 --> 00:16:23,800 In allerlei soorten en maten. 219 00:16:26,560 --> 00:16:30,400 Door kernfusie in de kernen van sterren ontstonden nieuwe atomen. 220 00:16:30,480 --> 00:16:34,880 Koolstof, zuurstof, ijzer, goud. 221 00:16:34,960 --> 00:16:39,640 Supernova-explosies bliezen deze zware elementen de ruimte in. 222 00:16:39,720 --> 00:16:43,080 Ruw materiaal voor de vorming van nieuwe sterren. 223 00:16:43,160 --> 00:16:44,800 En planeten! 224 00:16:46,880 --> 00:16:54,880 Ooit, ergens, op de een of andere manier evolueerden eenvoudige organische moleculen tot levende organismen. 225 00:16:54,960 --> 00:17:00,560 Het leven is één van de wonderen in een alsmaar evoluerend heelal. 226 00:17:00,640 --> 00:17:02,880 We bestaan uit sterrenstof. 227 00:17:02,960 --> 00:17:07,000 Dat grootse en meeslepende inzicht 228 00:17:07,080 --> 00:17:11,160 hebben we te danken aan de telescoop. 229 00:17:11,240 --> 00:17:15,640 Stel je voor: zonder de telescoop zouden we slechts zes planeten kennen 230 00:17:15,720 --> 00:17:18,160 één maan, en een paar duizend sterren. 231 00:17:18,240 --> 00:17:22,400 De sterrenkunde zou nog in haar kinderschoenen staan. 232 00:17:23,640 --> 00:17:27,480 Al sinds onheuglijke tijden presenteren de buitenposten van het heelal zich als ongrijpbare schatten 233 00:17:27,560 --> 00:17:30,000 aan avontuurlijke onderzoekers. 234 00:17:30,080 --> 00:17:35,480 Prinsen en machtsdragers, politici en industriëlen voelden net als wetenschappers 235 00:17:35,560 --> 00:17:40,240 de verlokkingen van de onbekende zeeën van de ruimte, en dankzij hun inbreng 236 00:17:40,280 --> 00:17:45,400 van instrumentele middelen werd het onderzoeksterrein snel groter. 237 00:17:59,800 --> 00:18:02,640 George Ellery Hale had één laatste droom: 238 00:18:02,720 --> 00:18:06,960 Een telescoop bouwen die twee keer zo groot was als de vorige recordhouder. 239 00:18:07,000 --> 00:18:10,880 Dit is de 'grande dame' van de 20ste-eeuwse sterrenkunde. 240 00:18:10,960 --> 00:18:15,880 De 5-meter Hale-telescoop op Palomar Mountain. 241 00:18:15,960 --> 00:18:20,560 Meer dan vijfhonderd ton bewegende massa, die zo goed uitgebalanceerd is 242 00:18:20,640 --> 00:18:24,640 dat hij met de gratie van een ballerina kan bewegen. 243 00:18:24,720 --> 00:18:30,240 Zijn 40 ton wegende spiegel maakt sterren zichtbaar die 40 miljoen keer te zwak zijn voor het blote oog. 244 00:18:30,280 --> 00:18:35,240 De in 1948 voltooide Hale-telescoop leverde ongekende beelden op van planeten 245 00:18:35,280 --> 00:18:38,800 sterrenhopen, nevels en sterrenstelsels. 246 00:18:41,080 --> 00:18:44,960 Gasreus Jupiter met zijn vele manen. 247 00:18:45,080 --> 00:18:49,080 De verbluffende Vlamnevel. 248 00:18:49,160 --> 00:18:54,240 IJle gasslierten in de Orionnevel. 249 00:18:59,880 --> 00:19:02,080 Maar kon het nog groter? 250 00:19:02,160 --> 00:19:06,240 Eind jaren zeventig deden Sovjet-astronomen een poging. 251 00:19:06,280 --> 00:19:10,640 Hoog in de bergen van de Kaukasus bouwden zij de 'Bolshoi Teleskop Azimutalnyi' 252 00:19:10,720 --> 00:19:14,880 met een hoofdspiegel van 6 meter. 253 00:19:14,960 --> 00:19:17,640 Maar deze heeft nooit aan zijn verwachtingen voldaan. 254 00:19:17,720 --> 00:19:21,720 Hij was gewoon te groot, te duur en te onhandelbaar. 255 00:19:21,800 --> 00:19:24,960 Moesten de telescoopbouwers de handdoek nu maar in de ring gooien? 256 00:19:25,080 --> 00:19:28,480 Vielen hun dromen van nog grotere instrumenten in duigen? 257 00:19:28,560 --> 00:19:31,960 Was er een voortijdig einde gekomen aan de geschiedenis van de telescoop? 258 00:19:32,080 --> 00:19:33,400 Nee, natuurlijk niet. 259 00:19:33,480 --> 00:19:36,480 Inmiddels zijn er 10-meter telescopen in bedrijf. 260 00:19:36,560 --> 00:19:39,160 En nog grotere liggen op de tekentafel. 261 00:19:39,240 --> 00:19:40,720 Wat de oplossing was? 262 00:19:40,800 --> 00:19:42,640 Nieuwe technologieën. 263 00:19:44,000 --> 00:19:48,760 3. Technologie als redmiddel 264 00:19:48,960 --> 00:19:52,800 Net zoals moderne auto's niet meer op een T-Ford lijken, zijn de 265 00:19:52,880 --> 00:19:56,280 huidige telescopen compleet anders dan hun klassieke voorlopers 266 00:19:56,360 --> 00:19:58,680 zoals de 5-meter Hale-telescoop. 267 00:19:58,760 --> 00:20:01,880 Om te beginnen zijn hun monteringen veel kleiner. 268 00:20:01,960 --> 00:20:05,840 De ouderwetse parallactische montering is er een waarbij één van de assen 269 00:20:05,920 --> 00:20:09,720 altijd evenwijdig staat aan de rotatie-as van de aarde. 270 00:20:09,800 --> 00:20:13,480 Om de beweging van de hemel te kunnen volgen, hoeft de telescoop alleen maar met 271 00:20:13,560 --> 00:20:18,200 dezelfde snelheid rond zijn as te draaien als waarmee de aarde rond haar as draait. 272 00:20:18,280 --> 00:20:21,160 Heel eenvoudig, maar het vreet ruimte. 273 00:20:21,240 --> 00:20:26,040 De moderne azimutale montering is vele malen compacter. 274 00:20:26,080 --> 00:20:30,440 Met zo'n montering wordt de telescoop op dezelfde manier gericht als een kanon. 275 00:20:30,480 --> 00:20:35,240 Je kiest een richting en een hoogte en klaar ben je. 276 00:20:35,320 --> 00:20:38,640 Het probleem is dan alleen nog het volgen van de hemelbeweging. 277 00:20:38,720 --> 00:20:44,240 Daartoe moet de telescoop met verschillende snelheden om beide assen draaien. 278 00:20:44,320 --> 00:20:50,720 Eigenlijk is dit pas goed mogelijk sinds telescopen met computers worden bestuurd. 279 00:20:50,800 --> 00:20:52,840 Een kleinere montering is goedkoper. 280 00:20:52,920 --> 00:20:57,520 Bovendien past deze in een kleinere koepel, wat de bouwkosten nog verder verlaagd 281 00:20:57,600 --> 00:21:00,320 en de beeldkwaliteit ten goede komt. 282 00:21:00,400 --> 00:21:03,800 Kijk bijvoorbeeld maar eens naar de twee Keck-telescopen op Hawaï. 283 00:21:03,880 --> 00:21:06,600 Hoewel hun 10-meter spiegels twee keer zo groot zijn als die 284 00:21:06,680 --> 00:21:10,440 van de Hale-telescoop, passen ze in veel kleinere koepels 285 00:21:10,520 --> 00:21:13,240 dan die op Palomar Mountain. 286 00:21:15,080 --> 00:21:17,440 Ook de telescoopspiegels zijn veranderd. 287 00:21:17,520 --> 00:21:19,120 Vroeger waren ze dik en zwaar. 288 00:21:19,200 --> 00:21:21,840 Nu zijn ze dun en licht. 289 00:21:21,920 --> 00:21:26,800 In reusachtige, ronddraaiende ovens worden nu vele meters grote spiegels gegoten. 290 00:21:26,880 --> 00:21:30,320 En die zijn minder dan 20 centimeter dik. 291 00:21:30,400 --> 00:21:32,960 Een ingewikkelde draagconstructie voorkomt dat de dunne spiegel 292 00:21:33,080 --> 00:21:35,200 onder zijn eigen gewicht bezwijkt. 293 00:21:35,280 --> 00:21:39,120 Computergestuurde zuigers en steunpunten zorgen ervoor dat de spiegel 294 00:21:39,200 --> 00:21:40,840 perfect in vorm blijft. 295 00:21:43,400 --> 00:21:45,520 Dit systeem wordt actieve optiek genoemd. 296 00:21:45,600 --> 00:21:49,840 Het idee erachter is dat je de vervormingen van de hoofdspiegel corrigeert, die ontstaan 297 00:21:49,920 --> 00:21:54,560 door de zwaartekracht, de wind en temperatuurveranderingen. 298 00:21:54,640 --> 00:21:58,240 Een dunne spiegel is natuurlijk ook veel lichter. 299 00:21:58,320 --> 00:22:01,440 Dat betekent dat de hele draagstructuur, inclusief de telescoopmontering 300 00:22:01,560 --> 00:22:03,440 ook veel kleiner en lichter kan zijn. 301 00:22:03,520 --> 00:22:05,560 En goedkoper! 302 00:22:05,640 --> 00:22:08,360 Dit is de 3,6-meter New Technology Telescope 303 00:22:08,440 --> 00:22:11,760 die eind jaren tachtig door Europese astronomen is gebouwd. 304 00:22:11,840 --> 00:22:14,840 Deze fungeerde als testopstelling voor allerlei nieuwe technologieën 305 00:22:14,920 --> 00:22:16,120 op het gebied van telescoopbehuizingen. 306 00:22:16,200 --> 00:22:20,960 Zelfs het gebouw om de telescoop is volkomen anders dan de klassieke koepel. 307 00:22:21,080 --> 00:22:24,240 De New Technology Telescope was een groot succes. 308 00:22:24,320 --> 00:22:27,280 Het werd tijd om de grens van zes meter te doorbreken. 309 00:22:27,600 --> 00:22:31,400 De Mauna Kea-sterrenwacht staat op de hoogste bergtop in de Stille Oceaan 310 00:22:31,480 --> 00:22:34,960 4200 meter boven zeeniveau. 311 00:22:36,960 --> 00:22:41,120 Op de stranden van Hawaï genieten toeristen van zon en water. 312 00:22:41,200 --> 00:22:44,520 Maar hoog boven hen kampen sterrenkundigen met ijskoude temperaturen 313 00:22:44,600 --> 00:22:51,160 en hoogteziekte, en dat allemaal om de raadsels van het heelal op te lossen. 314 00:22:51,240 --> 00:22:54,120 De Keck-telescopen behoren tot de grootste ter wereld. 315 00:22:54,200 --> 00:22:59,120 Hun spiegels hebben een middellijn van tien meter en zijn uiterst dun. 316 00:22:59,200 --> 00:23:04,040 Ze bestaan uit 36 zeshoekige segmenten die als badkamertegeltjes tegen elkaar liggen 317 00:23:04,120 --> 00:23:07,480 en tot op de miljoenste millimeter nauwkeurig in positie worden gehouden. 318 00:23:07,560 --> 00:23:11,200 Dit zijn echte reuzen, toegewijd aan het waarnemen van de hemel. 319 00:23:11,280 --> 00:23:14,120 De kathedralen van de wetenschap. 320 00:23:14,200 --> 00:23:16,600 De avond valt op Mauna Kea. 321 00:23:16,680 --> 00:23:21,720 De Keck-telescopen beginnen fotonen te verzamelen uit alle uithoeken van de kosmos. 322 00:23:21,800 --> 00:23:24,520 Hun beide spiegels samen zijn effectief groter. 323 00:23:24,600 --> 00:23:27,440 dan al hun voorgangers bij elkaar. 324 00:23:27,520 --> 00:23:30,360 Wat zal de vangst van vannacht zijn? 325 00:23:34,680 --> 00:23:39,520 Een stel botsende sterrenstelsels, miljarden lichtjaren hiervandaan? 326 00:23:39,600 --> 00:23:45,320 Een stervende ster die zijn laatste adem uitstoot in de vorm van een planetaire nevel? 327 00:23:45,400 --> 00:23:51,040 Of misschien een planeet bij een andere ster waar leven kan zijn? 328 00:23:51,120 --> 00:23:55,920 Op Cerro Paranal in de Chileense Atacama- woestijn - de droogste plek op aarde - 329 00:23:55,960 --> 00:24:00,040 komen we verreweg de grootste sterrenkundige machine tegen: 330 00:24:00,120 --> 00:24:03,560 de Europese Very Large Telescope. 331 00:24:16,200 --> 00:24:19,520 De VLT bestaat eigenlijk uit vier telescopen. 332 00:24:19,600 --> 00:24:22,760 Elk hebben ze een spiegel van 8,2 meter. 333 00:24:22,840 --> 00:24:24,120 Antu. 334 00:24:24,200 --> 00:24:25,240 Kueyen. 335 00:24:25,320 --> 00:24:26,320 Melipal. 336 00:24:26,400 --> 00:24:27,760 Yepun. 337 00:24:27,840 --> 00:24:33,440 Woorden die de Mapuche-indianen gebruiken voor de zon, de maan, het Zuiderkruis en Venus. 338 00:24:33,520 --> 00:24:37,800 De enorme spiegels werden gegoten in Duitsland, gepolijst in Frankrijk, naar Chili verscheept 339 00:24:37,880 --> 00:24:41,240 en toen langzaam door de woestijn getransporteerd. 340 00:24:41,320 --> 00:24:44,960 Bij zonsondergang gaat het telescoopgebouw open. 341 00:24:45,040 --> 00:24:48,560 Sterlicht regent neer op de VLT-spiegels. 342 00:24:49,280 --> 00:24:52,080 Nieuwe ontdekkingen worden gedaan. 343 00:24:55,920 --> 00:24:58,160 Een laserbundel boort zich in de nachthemel. 344 00:24:58,240 --> 00:25:00,680 Hij projecteert een kunstmatige ster aan de hemel 345 00:25:00,760 --> 00:25:03,840 90 kilometer boven onze hoofden. 346 00:25:03,920 --> 00:25:06,920 Golffrontsensoren meten hoe het beeld van de ster vervormd is 347 00:25:06,960 --> 00:25:09,120 door atmosferische turbulentie. 348 00:25:09,200 --> 00:25:12,960 Vervolgens vertellen snelle computers de flexibele spiegel hoe hij zijn vorm 349 00:25:13,040 --> 00:25:15,800 moet aanpassen om de gemeten vervorming te corrigeren. 350 00:25:15,880 --> 00:25:18,960 Zo ga je het twinkelen van de sterren tegen. 351 00:25:19,040 --> 00:25:22,600 Dit wordt 'adaptieve optiek' genoemd - het is de grote goocheltruc 352 00:25:22,680 --> 00:25:24,320 van de moderne sterrenkunde. 353 00:25:24,400 --> 00:25:28,840 Zonder deze techniek zou ons beeld van het heelal vervagen door de atmosfeer. 354 00:25:28,920 --> 00:25:32,880 Maar nu zijn de beelden haarscherp. 355 00:25:35,480 --> 00:25:39,480 Een ander optisch goochelkunstje is de zogeheten interferometrie. 356 00:25:39,560 --> 00:25:43,360 Het idee is om het licht van twee afzonderlijke telescopen zodanig 357 00:25:43,440 --> 00:25:46,640 in één punt bij elkaar te brengen, dat de relatieve verschuivingen 358 00:25:46,720 --> 00:25:49,320 tussen de lichtgolven behouden blijven. 359 00:25:49,400 --> 00:25:53,160 Als dit maar nauwkeurig genoeg gebeurt, is het resultaat dat de beide telescopen 360 00:25:53,240 --> 00:25:56,600 zich gedragen alsof ze deel uitmaken van één kolossale spiegel 361 00:25:56,680 --> 00:25:59,920 ter grootte van hun onderlinge afstand. 362 00:25:59,960 --> 00:26:04,040 Interferometrie geeft de telescoop als het ware arendsogen. 363 00:26:04,120 --> 00:26:07,600 Het stelt kleinere telescopen in staat om details zichtbaar te maken die 364 00:26:07,680 --> 00:26:12,440 anders alleen met een veel grotere telescoop waarneembaar zouden zijn. 365 00:26:12,520 --> 00:26:15,600 De twee Keck-telescopen op Mauna Kea werken vaak samen 366 00:26:15,680 --> 00:26:17,520 als een interferometer. 367 00:26:17,600 --> 00:26:21,440 In het geval van de VLT kunnen alle vier de telescopen samenwerken. 368 00:26:21,520 --> 00:26:24,760 Daarnaast kunnen ook enkele kleinere hulptelescopen 369 00:26:24,840 --> 00:26:28,880 aan het systeem worden toegevoegd om het beeld nog verder te verscherpen. 370 00:26:29,840 --> 00:26:33,400 Er zijn nog veel meer grote telescopen. 371 00:26:33,480 --> 00:26:37,480 Subaru en Gemini North op de Mauna Kea. 372 00:26:37,560 --> 00:26:42,240 Gemini South en de Magellan-telescopen in Chili. 373 00:26:42,320 --> 00:26:46,280 De Large Binocular Telescope in Arizona. 374 00:26:48,200 --> 00:26:50,800 Ze staan allemaal op de beste waarneemlocaties die we kennen. 375 00:26:50,840 --> 00:26:53,720 Hoog en droog, helder en donker. 376 00:26:53,840 --> 00:26:56,640 Met 'ogen' zo groot als zwembaden. 377 00:26:56,760 --> 00:27:00,400 Allemaal voorzien van adaptieve optiek om de vervagende werking 378 00:27:00,440 --> 00:27:02,080 van de atmosfeer tegen te gaan. 379 00:27:02,200 --> 00:27:05,960 En soms met het scheidend vermogen van een virtuele reuzentelescoop 380 00:27:06,040 --> 00:27:08,640 dankzij de interferometrie. 381 00:27:09,680 --> 00:27:11,800 Dit is wat zij ons laten zien. 382 00:27:11,920 --> 00:27:13,400 Planeten. 383 00:27:16,600 --> 00:27:18,240 Nevels. 384 00:27:19,360 --> 00:27:23,960 De werkelijke afmetingen - en platgedrukte vormen - van sommige sterren. 385 00:27:23,960 --> 00:27:27,160 Een koele planeet die om een bruine dwergster draait. 386 00:27:27,200 --> 00:27:31,480 En reuzensterren die rond de kern van ons Melkwegstelsel zwermen 387 00:27:31,600 --> 00:27:36,720 onder invloed van de zwaartekracht van een superzwaar zwart gat. 388 00:27:36,840 --> 00:27:40,400 Er is veel veranderd sinds de dagen van Galilei. 389 00:27:40,000 --> 00:27:44,760 4. Van zilver naar silicium 390 00:27:45,840 --> 00:27:49,000 Toen Galileo Galilei 400 jaar geleden anderen wilde tonen wat hij 391 00:27:49,120 --> 00:27:53,000 door zijn telescoop zag, moest hij tekeningen maken. 392 00:27:53,120 --> 00:27:56,240 Het pokdalige uiterlijk van de maan. 393 00:27:56,360 --> 00:28:00,400 De dans van de Jupitermanen. 394 00:28:00,520 --> 00:28:02,160 Zonnevlekken. 395 00:28:02,280 --> 00:28:04,160 Of de sterren in Orion. 396 00:28:04,280 --> 00:28:06,720 Die tekeningen verzamelde en publiceerde hij in een dun boekje 397 00:28:06,760 --> 00:28:08,400 'De Sterrenbode'. 398 00:28:08,440 --> 00:28:10,800 Dat was de enige manier waarop hij zijn ontdekkingen kon delen 399 00:28:10,920 --> 00:28:12,400 met anderen. 400 00:28:12,440 --> 00:28:16,640 Meer dan twee eeuwen lang moesten sterrenkundigen ook kunstenaars zijn. 401 00:28:16,760 --> 00:28:19,000 Turend door hun telescopen maakten zij gedetailleerde 402 00:28:19,120 --> 00:28:20,960 tekeningen van wat zij zagen. 403 00:28:21,040 --> 00:28:23,080 Het grimmige landschap van de maan. 404 00:28:23,200 --> 00:28:25,960 Een wervelstorm in de atmosfeer van Jupiter. 405 00:28:26,040 --> 00:28:29,000 De subtiele sluier van gas van een verre nevel. 406 00:28:29,120 --> 00:28:32,320 En soms zagen ze ook dingen die er niet echt waren. 407 00:28:32,440 --> 00:28:36,560 Donkere, rechte structuren op Mars werden aangezien voor kanalen 408 00:28:36,680 --> 00:28:39,880 wat suggereerde dat er intelligent leven op die planeet was. 409 00:28:39,960 --> 00:28:43,480 Nu weten we dat die 'kanalen' op gezichtsbedrog berustten. 410 00:28:43,600 --> 00:28:47,160 Wat sterrenkundigen echt nodig hadden, was een objectieve manier om het licht 411 00:28:47,280 --> 00:28:51,480 dat met telescopen was verzameld, vast te leggen zonder dat de informatie eerst 412 00:28:51,520 --> 00:28:54,480 langs hun hersenen en hun tekenpen moest gaan. 413 00:28:54,600 --> 00:28:57,400 De fotografie was de redding. 414 00:28:58,760 --> 00:29:01,160 De eerste daguerreotype van de maan. 415 00:29:01,200 --> 00:29:03,880 Hij is in 1840 gemaakt door Henry Draper. 416 00:29:03,920 --> 00:29:07,240 De fotografie bestond nog geen 15 jaar, maar sterrenkundigen 417 00:29:07,360 --> 00:29:10,880 hadden de revolutionaire mogelijkheden ervan al benut. 418 00:29:10,920 --> 00:29:13,080 Maar hoe werkte die fotografie? 419 00:29:13,120 --> 00:29:17,160 Wel, de gevoelige emulsie van een fotografische plaat bevatte 420 00:29:17,280 --> 00:29:19,400 kleine korreltjes zilverhalide. 421 00:29:19,440 --> 00:29:22,160 Als je deze aan licht blootstelt, kleuren ze donker. 422 00:29:22,200 --> 00:29:24,800 Het resultaat was dus een negatieve afbeelding van de hemel 423 00:29:24,920 --> 00:29:28,080 met donkere sterren op een lichte achtergrond. 424 00:29:28,200 --> 00:29:31,560 Het grote voordeel was dat een fotografische plaat 425 00:29:31,680 --> 00:29:33,960 uren achter elkaar kan worden belicht. 426 00:29:34,040 --> 00:29:36,720 Als je met je ogen naar de nachthemel kijkt 427 00:29:36,760 --> 00:29:39,640 en aan het donker gewend bent, zie je niet steeds meer sterren 428 00:29:39,680 --> 00:29:42,320 door maar langer te blijven kijken. 429 00:29:42,440 --> 00:29:45,240 Maar dat is precies wat met een fotografische plaat wél kan. 430 00:29:45,360 --> 00:29:48,480 Daarmee kun je uren achtereen licht blijven verzamelen. 431 00:29:48,600 --> 00:29:52,880 En hoe langer je belicht, des te meer sterren verschijnen er. 432 00:29:52,920 --> 00:29:54,160 En meer. 433 00:29:54,200 --> 00:29:55,240 En meer. 434 00:29:55,360 --> 00:29:57,320 En nog meer. 435 00:29:58,360 --> 00:30:02,000 In de jaren vijftig werd de Schmidt- telescoop van de Palomar-sterrenwacht 436 00:30:02,120 --> 00:30:05,160 gebruikt om de hele noordelijke hemel te fotograferen. 437 00:30:05,280 --> 00:30:10,080 Bijna 2000 fotografische platen werden elk bijna een uur belicht. 438 00:30:10,120 --> 00:30:12,960 Een sterrenkundige goudmijn. 439 00:30:12,960 --> 00:30:17,080 De fotografie maakte de observationele sterrenkunde tot een echte wetenschap. 440 00:30:17,200 --> 00:30:21,480 Objectief, meetbaar en reproduceerbaar. 441 00:30:21,600 --> 00:30:23,240 Maar zilver was langzaam. 442 00:30:23,280 --> 00:30:25,480 Er was geduld voor nodig. 443 00:30:27,120 --> 00:30:29,880 De digitale revolutie bracht daar verandering in. 444 00:30:29,920 --> 00:30:31,640 Zilver werd vervangen door silicium. 445 00:30:31,760 --> 00:30:34,480 Korrels maakten plaats voor pixels. 446 00:30:36,360 --> 00:30:40,000 Zelfs in consumentencamera's wordt geen fotografische film meer gebruikt. 447 00:30:40,120 --> 00:30:43,560 De beelden worden nu vastgelegd op een lichtgevoelige chip: 448 00:30:43,600 --> 00:30:47,800 Een 'charge-coupled device' of kortweg ccd. 449 00:30:47,920 --> 00:30:51,560 Professionele ccd's zijn enorm efficiënt. 450 00:30:51,680 --> 00:30:54,640 En om hen nog gevoeliger te maken, worden ze met vloeibare stikstof afgekoeld 451 00:30:54,680 --> 00:30:57,960 tot ver onder het vriespunt. 452 00:30:58,040 --> 00:31:00,720 Bijna elk foton wordt vastgelegd. 453 00:31:00,760 --> 00:31:05,640 Hierdoor kunnen de belichtingstijden veel korter zijn. 454 00:31:05,760 --> 00:31:09,480 Wat bij de hemelverkenning van de Palomar-sterrenwacht een uur duurde 455 00:31:09,600 --> 00:31:13,160 doet een ccd nu in slechts een paar minuten. 456 00:31:13,200 --> 00:31:15,560 En dat met een kleinere telescoop. 457 00:31:15,600 --> 00:31:18,080 De silicium-revolutie is ook nog lang niet ten einde. 458 00:31:18,200 --> 00:31:21,080 Sterrenkundigen hebben enorme ccd-camera's gebouwd 459 00:31:21,200 --> 00:31:23,560 met honderden miljoenen pixels. 460 00:31:23,600 --> 00:31:26,320 En daar blijft het niet bij. 461 00:31:28,120 --> 00:31:32,560 Het grote voordeel van digitale beelden is dat ze, nu ja, digitaal zijn. 462 00:31:32,600 --> 00:31:35,800 Daardoor kun je ze direct al met een computer verwerken. 463 00:31:35,840 --> 00:31:38,800 Sterrenkundigen gebruiken speciale software om hun waarnemingen 464 00:31:38,840 --> 00:31:40,880 van de hemel uit te werken. 465 00:31:40,880 --> 00:31:45,080 Door het beeldcontrast te vergroten verschijnen de zwakste structuren 466 00:31:45,200 --> 00:31:47,640 van nevels en sterrenstelsels. 467 00:31:47,760 --> 00:31:51,240 Door de beelden in te kleuren kunnen details zichtbaar worden gemaakt die 468 00:31:51,280 --> 00:31:53,640 anders maar moeilijk te zien zouden zijn. 469 00:31:53,680 --> 00:31:57,880 Bovendien kunnen meerdere opnamen van hetzelfde object die 470 00:31:57,920 --> 00:32:00,400 door verschillende kleurfilters zijn gemaakt, worden gecombineerd tot 471 00:32:00,520 --> 00:32:04,320 spectaculaire eindresultaten die je bijna 472 00:32:04,440 --> 00:32:06,720 kunstwerkjes kunt noemen. 473 00:32:06,840 --> 00:32:09,880 Ook jij kunt profiteren van de digitale sterrenkunde. 474 00:32:09,960 --> 00:32:13,960 Het is nog nooit zo makkelijk geweest om aan de meest schitterende beelden 475 00:32:13,960 --> 00:32:15,800 van de kosmos te komen. 476 00:32:15,920 --> 00:32:20,080 Foto's van het heelal zijn nooit verder weg dan een muisklik! 477 00:32:20,680 --> 00:32:24,160 Robottelescopen, uitgerust met gevoelige elektronische detectors 478 00:32:24,280 --> 00:32:27,800 houden voortdurend de hemel in de gaten. 479 00:32:27,920 --> 00:32:30,880 De Sloan-telescoop in New Mexico heeft meer dan honderd miljoen 480 00:32:30,960 --> 00:32:34,000 hemelobjecten gefotografeerd en gecatalogiseerd 481 00:32:34,120 --> 00:32:38,160 de afstanden van een miljoen sterrenstelsels gemeten en 482 00:32:38,280 --> 00:32:41,480 honderdduizend nieuwe quasars ontdekt. 483 00:32:41,520 --> 00:32:44,000 Maar één hemelverkenning is niet genoeg. 484 00:32:44,120 --> 00:32:47,400 Het heelal verandert voortdurend. 485 00:32:47,520 --> 00:32:51,240 IJzige kometen komen en gaan, en laten daarbij 486 00:32:51,280 --> 00:32:53,640 het nodige puin achter. 487 00:32:53,760 --> 00:32:56,720 Planetoïden zoeven langs. 488 00:32:56,840 --> 00:33:00,560 Verre planeten bij andere sterren bedekken soms met grote regelmaat 489 00:33:00,680 --> 00:33:02,880 een klein stukje van hun ster, waardoor deze een beetje afzwakt. 490 00:33:02,960 --> 00:33:08,800 Supernova's exploderen, terwijl elders nieuwe sterren geboren worden. 491 00:33:08,840 --> 00:33:17,960 Pulsars knipperen, gammaflitsen gaan af, zwarte gaten slokken materie op. 492 00:33:18,040 --> 00:33:21,720 Om al deze vertoningen van Moeder Natuur in de gaten te houden, willen 493 00:33:21,840 --> 00:33:25,240 sterrenkundigen elk jaar wel de hele hemel in beeld brengen. 494 00:33:25,360 --> 00:33:26,840 Of elke maand. 495 00:33:26,920 --> 00:33:28,640 Of twee keer per week. 496 00:33:28,680 --> 00:33:33,800 Dat is althans het ambitieuze doel van de Large Synoptic Survey Telescope. 497 00:33:33,920 --> 00:33:39,400 Als deze in 2015 voltooid is, zal zijn 3-gigapixel camera een nieuw venster 498 00:33:39,440 --> 00:33:42,080 op het heelal openen. 499 00:33:42,200 --> 00:33:45,960 Deze spiegeltelescoop zal de droom van sterrenkundigen meer dan doen uitkomen 500 00:33:46,040 --> 00:33:51,080 en elke drie nachten bijna de complete hemel fotograferen. 501 00:33:56,000 --> 00:34:00,760 5. Het onzichtbare zien 502 00:34:02,360 --> 00:34:05,080 Als je naar je favoriete muziek luistert, ontvangen je oren 503 00:34:05,160 --> 00:34:08,800 een breed scala van frequenties: van het diepste gebrom van de 504 00:34:08,920 --> 00:34:12,120 bas tot de allerhoogste vibraties. 505 00:34:12,200 --> 00:34:14,960 Stel je nu eens voor dat je oren alleen gevoelig waren voor een 506 00:34:15,360 --> 00:34:16,920 zeer beperk frequentiebereik. 507 00:34:16,960 --> 00:34:19,520 Dan zou je veel van al dat moois missen! 508 00:34:19,600 --> 00:34:23,000 En dat is precies de situatie waarmee sterrenkundigen te kampen hebben. 509 00:34:23,080 --> 00:34:26,160 Onze ogen zijn alleen gevoelig voor een zeer smal bereik 510 00:34:26,240 --> 00:34:29,000 van lichtfrequenties: zichtbaar licht. 511 00:34:29,080 --> 00:34:31,560 We zijn volkomen blind voor alle andere vormen 512 00:34:31,640 --> 00:34:33,600 van elektromagnetische straling. 513 00:34:33,680 --> 00:34:36,640 Er zijn echter veel objecten in het heelal die straling 514 00:34:36,720 --> 00:34:39,960 uitzenden in andere delen van het elektromagnetische spectrum. 515 00:34:40,040 --> 00:34:43,760 Zo werd in de jaren dertig bij toeval ontdekt dat 516 00:34:43,840 --> 00:34:47,240 er radiogolven uit de diepten van het heelal komen. 517 00:34:47,320 --> 00:34:49,960 Sommige van deze golven hebben dezelfde frequentie als je favoriete 518 00:34:50,040 --> 00:34:53,160 radiostation, maar ze zijn veel zwakker en natuurlijk zenden ze 519 00:34:53,240 --> 00:34:55,280 geen programma's uit. 520 00:34:56,520 --> 00:34:59,960 Om op het radioheelal 'af te stemmen', heb je een speciale ontvanger nodig: 521 00:35:00,040 --> 00:35:02,560 Een radiotelescoop. 522 00:35:02,680 --> 00:35:06,960 Voor alle behalve de langste golflengten is een radiotelescoop gewoon een schotel. 523 00:35:07,040 --> 00:35:10,080 Deze lijkt veel op de grote spiegel van een optische telescoop. 524 00:35:10,200 --> 00:35:14,400 Maar omdat radiogolven zo veel langer zijn dan golven zichtbaar licht 525 00:35:14,440 --> 00:35:17,240 hoeft het oppervlak van een schotel lang niet zo gelijkmatig te zijn 526 00:35:17,360 --> 00:35:19,000 als het oppervlak van een spiegel. 527 00:35:19,120 --> 00:35:21,640 Daarom laat een grote radiotelescoop zich veel makkelijker bouwen 528 00:35:21,680 --> 00:35:26,800 dan een grote optische telescoop. 529 00:35:26,840 --> 00:35:30,960 Op radiogolflengten is ook interferometrie veel gemakkelijker. 530 00:35:30,960 --> 00:35:34,080 Dat wil zeggen: het waarnemen van meer details door 531 00:35:34,120 --> 00:35:37,960 het licht van twee afzonderlijke telescopen zodanig te combineren 532 00:35:38,040 --> 00:35:41,560 dat het lijkt of zij deel uitmaken van één reusachtige schotel. 533 00:35:41,600 --> 00:35:44,640 De Very Large Array in New Mexico, bijvoorbeeld, bestaat uit 534 00:35:44,680 --> 00:35:49,720 27 afzonderlijke antennes, elk met een middellijn van 25 meter. 535 00:35:49,760 --> 00:35:52,960 Elk van deze antennes kan apart worden bewogen, en in 536 00:35:53,040 --> 00:35:56,400 zijn meest uitgestrekte configuratie is de virtuele schotel die door 537 00:35:56,520 --> 00:36:00,800 deze opstelling wordt nagebootst maar liefst 36 kilometer groot. 538 00:36:00,920 --> 00:36:03,560 Hoe ziet het heelal er nu uit op radiogolflengten? 539 00:36:03,680 --> 00:36:08,000 Wel, om te beginnen is onze zon een sterke bron van radiostraling. 540 00:36:08,120 --> 00:36:10,720 Datzelfde geldt ook voor de kern van ons Melkwegstelsel. 541 00:36:10,760 --> 00:36:12,400 Maar er is meer. 542 00:36:12,520 --> 00:36:16,480 Pulsars zijn zeer compacte restanten van sterren die radiogolven uitzenden 543 00:36:16,520 --> 00:36:18,640 in de vorm van een smalle bundel. 544 00:36:18,680 --> 00:36:21,800 Tegelijkertijd draaien ze met een snelheid van soms wel honderden 545 00:36:21,840 --> 00:36:23,720 omwentelingen per seconden rond. 546 00:36:23,760 --> 00:36:27,800 Hierdoor lijkt een pulsar nog het meest op een radiovuurtoren. 547 00:36:27,920 --> 00:36:31,320 Wat we van zo'n pulsar te zien krijgen, is een zeer regelmatige 548 00:36:31,360 --> 00:36:34,320 en snelle reeks van zeer korte radiopulsen. 549 00:36:34,440 --> 00:36:36,640 Vandaar de naam. 550 00:36:36,680 --> 00:36:39,320 De radiobron die bekendstaat als Cassiopeia A is in werkelijkheid 551 00:36:39,440 --> 00:36:43,640 het restant van een supernova die in de 17de eeuw ontploft is. 552 00:36:43,680 --> 00:36:48,240 Centaurus A, Cygnus A en Virgo A zijn voorbeelden van enorme sterrenstelsels 553 00:36:48,280 --> 00:36:50,640 die enorme hoeveelheden radiostraling uitstoten. 554 00:36:50,680 --> 00:36:55,960 Elk van deze stelsels wordt aangedreven door een zwaar zwart gat in zijn kern. 555 00:36:56,040 --> 00:37:00,000 Sommige van deze radiostelsels en quasars zijn zo krachtig dat 556 00:37:00,120 --> 00:37:05,320 hun signalen tot op afstanden van 10 miljard lichtjaar detecteerbaar zijn. 557 00:37:05,360 --> 00:37:08,880 En dan is er nog de zwakke, relatief kortgolvige radioruis 558 00:37:08,960 --> 00:37:11,320 die het hele heelal vult. 559 00:37:11,360 --> 00:37:14,160 Deze wordt de kosmische achtergrondstraling genoemd. 560 00:37:14,200 --> 00:37:16,400 Dat is de echo van de oerknal. 561 00:37:16,440 --> 00:37:20,560 De nagloeiing van het hete begin van het heelal. 562 00:37:22,120 --> 00:37:26,400 Elk stukje van het spectrum vertelt zijn eigen verhaal. 563 00:37:26,440 --> 00:37:29,960 Op golflengten van millimeters en minder bestuderen sterrenkundigen 564 00:37:29,960 --> 00:37:33,080 het ontstaan van sterrenstelsels in het vroege heelal en de vorming van 565 00:37:33,200 --> 00:37:37,240 sterren en planeten in ons eigen Melkwegstelsel. 566 00:37:37,280 --> 00:37:41,400 Maar deze straling wordt tegengehouden door de waterdamp in onze atmosfeer. 567 00:37:41,520 --> 00:37:44,400 Om haar te kunnen waarnemen, moet je hoog en droog gaan zitten. 568 00:37:44,440 --> 00:37:47,320 Op Llano de Chajnantor bijvoorbeeld. 569 00:37:47,440 --> 00:37:50,960 Deze surrealistische hoogvlakte, op vijf kilometer boven zeeniveau 570 00:37:50,960 --> 00:37:53,960 in het noorden van Chili is de bouwlocatie van ALMA: 571 00:37:54,040 --> 00:37:56,880 De Atacama Large Millimeter Array. 572 00:37:56,920 --> 00:38:01,880 Als ALMA in 2014 voltooid is, zal zij de grootste sterrenwacht 573 00:38:01,920 --> 00:38:04,320 aller tijden zijn. 574 00:38:04,840 --> 00:38:09,960 De 64 antennes van elk 100 ton zullen als één instrument functioneren. 575 00:38:09,960 --> 00:38:13,880 Enorme vrachtwagens zullen hen verspreiden over een gebied ter 576 00:38:13,960 --> 00:38:16,800 grootte van Londen om veel details te kunnen zien of juist dicht bij 577 00:38:16,880 --> 00:38:19,000 elkaar zetten om een groter beeldveld te realiseren. 578 00:38:19,120 --> 00:38:23,240 Elke verplaatsing moet tot op de millimeter nauwkeurig gebeuren. 579 00:38:24,680 --> 00:38:28,160 Veel objecten in het heelal gloeien ook in het infrarood. 580 00:38:28,280 --> 00:38:31,960 De door William Herschel ontdekte infraroodstraling wordt vaak ook 581 00:38:32,040 --> 00:38:36,720 'warmtestraling' genoemd, omdat zij door alle relatief warme objecten wordt 582 00:38:36,760 --> 00:38:39,080 uitgezonden - ook door onszelf. 583 00:38:41,840 --> 00:38:45,240 Je bent misschien bekender met infraroodstraling dan je denkt. 584 00:38:45,360 --> 00:38:48,240 Want op aarde wordt dit soort straling gebruikt door 585 00:38:48,360 --> 00:38:51,160 nachtkijkers en beveiligingscamera's. 586 00:38:51,280 --> 00:38:55,160 Maar om de zwakke infraroodgloed van verre objecten te detecteren, hebben 587 00:38:55,280 --> 00:38:58,960 sterrenkundigen zeer gevoelige detectors nodig die tot op enkele 588 00:38:59,040 --> 00:39:04,000 graden boven het absolute nulpunt worden afgekoeld. 589 00:39:06,920 --> 00:39:11,720 Bijna alle grote optische telescopen zijn met infraroodcamera's uitgerust. 590 00:39:11,760 --> 00:39:15,320 Daarmee kun je dwars door een kosmische stofwolk heen kijken 591 00:39:15,440 --> 00:39:20,240 en de pasgeboren sterren daarbinnen zien - wat in zichtbaar licht niet lukt. 592 00:39:20,280 --> 00:39:25,080 Kijk bijvoorbeeld eens naar deze foto van het stervormingsgebied in Orion. 593 00:39:25,200 --> 00:39:27,400 En kijk nu hoe anders dit er uitziet als je het met een 594 00:39:27,520 --> 00:39:30,080 infraroodcamera bekijkt! 595 00:39:30,200 --> 00:39:33,320 Infrarood-ogen komen ook goed van pas bij het bestuderen van 596 00:39:33,360 --> 00:39:35,960 de verste sterrenstelsels. 597 00:39:35,960 --> 00:39:41,000 De pasgeboren sterren in een jong stelsel zenden veel ultraviolette straling uit. 598 00:39:41,120 --> 00:39:45,000 Maar deze ultraviolette straling is miljarden jaren naar ons onderweg 599 00:39:45,120 --> 00:39:46,640 in een heelal dat uitdijt. 600 00:39:46,760 --> 00:39:50,560 Deze uitdijing rekt de lichtgolven zo ver uit, dat tegen de tijd dat we ze 601 00:39:50,600 --> 00:39:55,240 ontvangen, ze helemaal naar het nabij-infrarood zijn opgeschoven. 602 00:39:56,600 --> 00:40:00,240 Dit stijlvolle instrument is de MAGIC-telescoop op La Palma. 603 00:40:00,360 --> 00:40:02,960 Het speurt de hemel af naar kosmische gammastraling 604 00:40:02,960 --> 00:40:06,800 de meest energierijke vorm van straling die er bestaat. 605 00:40:08,360 --> 00:40:10,960 Gelukkig voor ons wordt deze dodelijke gammastraling tegengehouden door 606 00:40:10,960 --> 00:40:12,320 de aardatmosfeer. 607 00:40:12,360 --> 00:40:16,000 Maar deze straling laat wel sporen achter die onderzocht kunnen worden. 608 00:40:16,120 --> 00:40:19,000 Als gammastraling de atmosfeer binnenkomt, veroorzaakt zij lawines van 609 00:40:19,120 --> 00:40:20,640 energierijke deeltjes. 610 00:40:20,760 --> 00:40:25,320 Deze deeltjes zenden op hun beurt een zwakke gloed uit die MAGIC kan zien. 611 00:40:26,920 --> 00:40:30,640 En dit is het Pierre Auger Observatorium in Argentinië. 612 00:40:30,680 --> 00:40:33,080 Het lijkt in de verste verte niet op een telescoop. 613 00:40:33,120 --> 00:40:38,960 Pierre Auger bestaat uit 1600 detectors, verspreid over 3000 614 00:40:38,960 --> 00:40:40,240 vierkante kilometer. 615 00:40:40,360 --> 00:40:44,560 Deze vangen de deeltjes uit de kosmische straling op die 616 00:40:44,600 --> 00:40:46,480 afkomstig zijn van verre supernova's en zwarte gaten. 617 00:40:47,680 --> 00:40:52,400 En dan zijn er ook nog de neutrino- detectors in diepe mijnen, op de 618 00:40:52,520 --> 00:40:55,720 zeebodem en in het ijs van Antarctica. 619 00:40:55,840 --> 00:40:57,880 Zou je dat telescopen kunnen noemen? 620 00:40:57,960 --> 00:40:59,400 Ach, waarom niet? 621 00:40:59,520 --> 00:41:03,800 Ze kijken immers naar het heelal, zelfs al verzamelen ze daarbij 622 00:41:03,840 --> 00:41:06,080 geen elektromagnetische straling. 623 00:41:06,120 --> 00:41:09,880 Neutrino's zijn ongrijpbare deeltjes die uit de zon en bij 624 00:41:09,960 --> 00:41:12,240 supernova-explosies vrijkomen. 625 00:41:12,360 --> 00:41:15,800 Ze werden ook geproduceerd bij de oerknal. 626 00:41:15,920 --> 00:41:20,640 Anders dan andere elementaire deeltjes gaan neutrino's dwars door gewone 627 00:41:20,680 --> 00:41:25,640 materie heen, bewegen ze bijna met de lichtsnelheid en hebben ze geen lading. 628 00:41:25,760 --> 00:41:30,240 Hoewel deze deeltjes zich maar moeilijk laten onderzoeken, zijn het er heel veel. 629 00:41:30,280 --> 00:41:34,160 Er gaan per seconde meer dan 50 biljoen elektron-neutrino's van de zon 630 00:41:34,200 --> 00:41:36,560 door je heen. 631 00:41:36,680 --> 00:41:40,800 En ten slotte bouwen sterrenkundigen en natuurkundigen ook nog detectors 632 00:41:40,920 --> 00:41:42,640 van zwaartekrachtstraling. 633 00:41:42,680 --> 00:41:46,640 Deze 'telescopen' nemen geen straling waar; ze vangen zelfs geen deeltjes. 634 00:41:46,680 --> 00:41:51,240 In plaats daarvan meten ze kleine rimpelingen in de structuur van de 635 00:41:51,280 --> 00:41:56,960 ruimtetijd, zoals die voorspeld zijn door Einsteins relativiteitstheorie. 636 00:41:57,040 --> 00:42:01,160 Met de meest uiteenlopende instrumenten hebben sterrenkundigen het hele 637 00:42:01,200 --> 00:42:06,960 elektromagnetische spectrum ontsloten - zelfs nog meer dan dat. 638 00:42:07,040 --> 00:42:11,240 Maar sommige waarnemingen kunnen gewoon niet vanaf de aarde worden gedaan. 639 00:42:11,280 --> 00:42:12,800 De oplossing? 640 00:42:12,920 --> 00:42:15,240 Ruimtetelescopen. 641 00:42:22,000 --> 00:42:26,560 6. Weg van de aarde 642 00:42:28,560 --> 00:42:30,400 De Hubble-ruimtetelescoop. 643 00:42:30,480 --> 00:42:33,360 Dit is verreweg de beroemdste telescoop aller tijden. 644 00:42:33,440 --> 00:42:34,800 En niet zonder reden. 645 00:42:34,880 --> 00:42:38,560 Hubble heeft een revolutie veroorzaakt op tal van sterrenkundige terreinen. 646 00:42:38,640 --> 00:42:42,040 Naar moderne maatstaven is de spiegel van Hubble vrij klein. 647 00:42:42,120 --> 00:42:45,040 Hij heeft een middellijn van slechts 2,4 meter. 648 00:42:45,120 --> 00:42:48,640 Maar zijn 'standplaats' is nogal uitzonderlijk. 649 00:42:48,720 --> 00:42:52,360 Hoog boven de beeld-vervagende aardatmosfeer heeft hij een onverstoord 650 00:42:52,440 --> 00:42:54,600 zicht op het heelal. 651 00:42:54,680 --> 00:42:59,360 En bovendien kan Hubble ook ultraviolette en nabij-infrarode straling zien. 652 00:42:59,440 --> 00:43:02,480 Dit soort licht is met telescopen op aarde niet waarneembaar, omdat het 653 00:43:02,560 --> 00:43:05,880 door de atmosfeer wordt tegengehouden. 654 00:43:05,960 --> 00:43:09,880 Camera's en spectrografen, waarvan sommige ter grootte van een telefooncel 655 00:43:09,960 --> 00:43:14,600 ontleden en registreren het licht uit de kosmische verten. 656 00:43:14,680 --> 00:43:19,320 Net als telescopen op aarde, krijgt Hubble af en toe een upgrade. 657 00:43:19,400 --> 00:43:22,760 Deze onderhoudsbeurten worden uitgevoerd door astronauten. 658 00:43:22,840 --> 00:43:24,440 Kapotte onderdelen worden gerepareerd. 659 00:43:24,520 --> 00:43:27,000 En oude instrumenten worden vervangen door nieuwe en 660 00:43:27,080 --> 00:43:29,800 modernere exemplaren. 661 00:43:29,880 --> 00:43:33,280 Hubble is het werkpaard van de observationele sterrenkunde geworden. 662 00:43:33,360 --> 00:43:37,240 Hij heeft ons een nieuwe kijk op de kosmos gegeven. 663 00:43:39,840 --> 00:43:44,800 Met zijn scherpe oog zag Hubble de seizoensveranderingen op Mars 664 00:43:45,920 --> 00:43:48,800 een komeetinslag op Jupiter 665 00:43:50,520 --> 00:43:53,880 de ringen van Saturnus van opzij 666 00:43:56,920 --> 00:44:00,400 en zelfs het oppervlak van Pluto. 667 00:44:00,480 --> 00:44:06,320 Hij heeft ons de levenscyclus van sterren getoond, vanaf het moment van geboorte 668 00:44:06,600 --> 00:44:12,560 in de kraamkamers van stofrijke gaswolken tot hun laatste ademstoten: 669 00:44:12,640 --> 00:44:17,800 delicate nevels, die door stervende sterren de ruimte in worden geblazen 670 00:44:17,920 --> 00:44:24,960 of de enorme supernova-explosies, die hun omringende sterrenstelsels bijna overstralen. 671 00:44:25,040 --> 00:44:28,960 Diep in de Orionnevel zag Hubble zelfs de geboorte van nieuwe 672 00:44:29,040 --> 00:44:34,080 zonnestelsels: stofrijke schijven rond jonge sterren waaruit spoedig 673 00:44:34,120 --> 00:44:36,080 planeten kunnen condenseren. 674 00:44:36,200 --> 00:44:40,320 De ruimtetelescoop bekeek ook duizenden afzonderlijke sterren in grote bolhopen 675 00:44:40,440 --> 00:44:45,960 de oudste verzamelingen van sterren in het heelal. 676 00:44:46,040 --> 00:44:48,320 En sterrenstelsels natuurlijk. 677 00:44:48,440 --> 00:44:51,960 Nooit eerder zagen sterrenkundigen zulke detailrijke beelden. 678 00:44:51,960 --> 00:44:58,800 Imposante spiralen, donkere stofbanden, kolossale botsingen. 679 00:45:01,040 --> 00:45:05,480 Extreem lang belichte opnamen van 'lege' hemelgebieden bleken zelfs 680 00:45:05,520 --> 00:45:10,080 nog duizenden zwakke sterrenstelsels op miljarden lichtjaren te vertonen. 681 00:45:10,120 --> 00:45:13,960 Hun fotonen werden uitgezonden toen het heelal nog jong was. 682 00:45:14,040 --> 00:45:18,400 Een venster op het verre verleden, dat een nieuwe kijk geeft op het 683 00:45:18,440 --> 00:45:21,560 alsmaar veranderende heelal. 684 00:45:22,200 --> 00:45:24,880 Hubble is niet de enige telescoop in de ruimte. 685 00:45:24,920 --> 00:45:29,800 Dit is de Spitzer-ruimtetelescoop, die de NASA in augustus 2003 lanceerde. 686 00:45:29,920 --> 00:45:33,720 Eigenlijk is dit Hubble's kleinere infrarood-broertje. 687 00:45:33,760 --> 00:45:37,960 Spitzer heeft een spiegel met een middellijn van slechts 85 centimeter. 688 00:45:37,960 --> 00:45:41,080 De telescoop is voorzien van een warmteschild dat hem 689 00:45:41,200 --> 00:45:42,480 tegen de zon beschermt. 690 00:45:42,520 --> 00:45:47,160 En zijn detectors zitten in een soort thermosfles met vloeibare helium. 691 00:45:47,200 --> 00:45:50,080 Daarin worden de detectors afgekoeld tot slechts enkele graden 692 00:45:50,200 --> 00:45:51,800 boven het absolute nulpunt. 693 00:45:51,920 --> 00:45:55,560 Dat maakt ze heel erg gevoelig. 694 00:45:55,680 --> 00:45:58,720 Spitzer laat zien hoe stoffig het heelal is. 695 00:45:58,760 --> 00:46:02,560 Donkere, ondoorzichtige stofwolken gloeien in het infrarood als 696 00:46:02,680 --> 00:46:04,560 ze van binnen worden verhit. 697 00:46:04,600 --> 00:46:08,720 De schokgolven van botsende stelsels vegen het stof bijeen tot opvallende 698 00:46:08,760 --> 00:46:13,480 ringen waarin in hoog tempo vele nieuwe sterren ontstaan. 699 00:46:15,520 --> 00:46:19,080 Stof komt ook vrij bij de dood van een ster. 700 00:46:19,200 --> 00:46:23,080 Spitzer heeft ontdekt dat planetaire nevels en supernova-resten rijk zijn 701 00:46:23,200 --> 00:46:28,320 aan stofdeeltjes - de eerste vereiste voor de vorming van toekomstige planeten. 702 00:46:28,440 --> 00:46:32,080 Op andere infrarode golflengten kan Spitzer ook dwars door stofwolken 703 00:46:32,200 --> 00:46:37,720 heen kijken en de sterren zien die zich in hun donkere kernen verbergen. 704 00:46:37,840 --> 00:46:40,960 En ten slotte hebben Spitzers spectrografen ook de atmosferen 705 00:46:40,960 --> 00:46:44,880 van planeten bij andere sterren onderzocht - gasreuzen zoals Jupiter 706 00:46:44,920 --> 00:46:48,880 die in slechts enkele dagen om hun moedersterren draaien. 707 00:46:50,680 --> 00:46:52,880 En hoe zit het met röntgen- en gammastraling? 708 00:46:52,920 --> 00:46:55,560 Ook die worden volledig tegengehouden door de atmosfeer van de aarde. 709 00:46:55,680 --> 00:46:59,160 Zonder ruimtetelescopen zouden sterrenkundigen dus volkomen 710 00:46:59,200 --> 00:47:02,080 blind zijn voor deze energierijke soorten straling. 711 00:47:03,680 --> 00:47:07,080 Röntgen- en gammatelescopen in de ruimte tonen ons het hete, energierijke 712 00:47:07,120 --> 00:47:11,800 en helse heelal van clusters van sterrenstelsels, zwarte gaten 713 00:47:11,840 --> 00:47:16,080 supernova-explosies en botsende sterrenstelsels. 714 00:47:18,760 --> 00:47:20,840 Maar ze zijn niet makkelijk te maken. 715 00:47:20,920 --> 00:47:24,440 Energierijke straling gaat dwars door een gewone spiegel heen. 716 00:47:24,520 --> 00:47:29,680 Röntgenstraling laat zich alleen opvangen met speciale spiegels van zuiver goud. 717 00:47:29,760 --> 00:47:33,120 En gammastraling wordt bekeken met geavanceerde gaatjescamera's 718 00:47:33,200 --> 00:47:36,560 of met scintillators die een kort lichtflitsje afgeven als ze door 719 00:47:36,640 --> 00:47:39,680 een gammafoton worden getroffen. 720 00:47:40,960 --> 00:47:45,120 In de jaren negentig beschikte de NASA over het Compton Gamma Ray Observatory. 721 00:47:45,200 --> 00:47:48,280 Dat was toen de grootste en zwaarste wetenschappelijke 722 00:47:48,360 --> 00:47:49,880 satelliet die ooit gelanceerd was. 723 00:47:49,960 --> 00:47:53,120 Een compleet natuurkundig laboratorium in de ruimte. 724 00:47:53,200 --> 00:47:56,480 In 2008 is Compton opgevolgd door GLAST: 725 00:47:56,560 --> 00:48:00,520 De Gamma Ray Large Area Space Telescope. 726 00:48:00,600 --> 00:48:04,120 Deze zal alles in het energierijke heelal bestuderen, van donkere 727 00:48:04,200 --> 00:48:06,520 materie tot pulsars. 728 00:48:08,440 --> 00:48:12,360 Inmiddels beschikken sterrenkundigen over twee röntgentelescopen in de ruimte. 729 00:48:12,440 --> 00:48:17,400 NASA's Chandra X-ray Observatory en ESA's XMM-Newton Observatory 730 00:48:17,480 --> 00:48:21,480 bestuderen beide de heetste plekken in het heelal. 731 00:48:23,960 --> 00:48:27,680 Zo ziet de hemel eruit door een röntgenbril. 732 00:48:27,760 --> 00:48:32,160 De grote structuren zijn hete gaswolken met temperaturen van miljoenen graden 733 00:48:32,240 --> 00:48:35,680 die het gevolg zijn van schokgolven in supernova-resten. 734 00:48:35,760 --> 00:48:39,960 De heldere puntbronnen zijn röntgen- dubbelsterren: neutronensterren of 735 00:48:39,960 --> 00:48:43,640 zwarte gaten die materie van een naburige ster opslokken. 736 00:48:43,720 --> 00:48:47,280 Dit hete, invallende gas zendt röntgenstraling uit. 737 00:48:47,360 --> 00:48:51,560 Röntgentelescopen verraden ook het bestaan van superzware zwarte gaten in 738 00:48:51,640 --> 00:48:53,760 de kernen van verre sterrenstelsels. 739 00:48:53,840 --> 00:48:57,800 Materie die naar zo'n zwart gat toe spiraalt, wordt heet genoeg om 740 00:48:57,880 --> 00:49:02,160 röntgenstraling uit te zenden vóórdat zij definitief uit het zicht verdwijnt. 741 00:49:02,240 --> 00:49:06,840 Ook de ruimte tussen de afzonderlijke sterrenstelsels van een cluster 742 00:49:06,920 --> 00:49:08,320 is gevuld met ijl, heet gas. 743 00:49:08,400 --> 00:49:12,240 Soms wordt dit 'intraclustergas' nog eens extra verhit als 744 00:49:12,320 --> 00:49:16,480 twee clusters op elkaar botsen. 745 00:49:16,560 --> 00:49:20,760 Nog opwindender zijn de gammaflitsen, de meest energierijke verschijnselen 746 00:49:20,840 --> 00:49:22,600 in het heelal. 747 00:49:22,680 --> 00:49:26,920 Dit zijn de catastrofale explosies van zeer zware, snel 748 00:49:26,960 --> 00:49:28,760 ronddraaiende sterren. 749 00:49:28,840 --> 00:49:32,760 In minder dan een seconde geven zij meer energie af dan de zon in 750 00:49:32,840 --> 00:49:35,760 10 miljard jaar. 751 00:49:38,200 --> 00:49:42,160 Hubble, Spitzer, Chandra, XMM-Newton en GLAST 752 00:49:42,240 --> 00:49:44,600 zijn veelzijdige reuzen. 753 00:49:44,680 --> 00:49:47,640 Maar sommige ruimtetelescopen zijn veel kleiner en hebben een veel 754 00:49:47,720 --> 00:49:49,240 specifiekere taak. 755 00:49:49,320 --> 00:49:51,280 Zoals COROT bijvoorbeeld. 756 00:49:51,360 --> 00:49:54,880 Deze Franse satelliet onderzoekt sterbevingen en speurt 757 00:49:54,960 --> 00:49:56,880 naar planeten bij andere sterren. 758 00:49:56,960 --> 00:50:01,240 Of NASA's Swift-satelliet, een combinatie van röntgen- en gammatelescoop 759 00:50:01,320 --> 00:50:05,720 ontworpen om het raadsel van de gammaflitsen op te lossen. 760 00:50:05,800 --> 00:50:10,160 En dan is er nog WMAP, de Wilkinson Microwave Anisotropy Probe. 761 00:50:10,240 --> 00:50:13,840 In iets meer dan twee jaar heeft deze de kosmische 762 00:50:13,920 --> 00:50:17,280 achtergrondstraling ongekend gedetailleerd in kaart gebracht. 763 00:50:17,360 --> 00:50:21,200 WMAP heeft kosmologen het tot nog toe beste zicht geboden op de begintijd 764 00:50:21,280 --> 00:50:26,680 van het heelal, meer dan 13 miljard jaar geleden. 765 00:50:26,760 --> 00:50:29,640 Het doorbreken van de ruimtebarrière was een van de meest spectaculaire 766 00:50:29,720 --> 00:50:32,240 ontwikkelingen in de geschiedenis van de telescoop. 767 00:50:32,320 --> 00:50:34,760 Wat staat ons verder nog te wachten? 768 00:50:37,800 --> 00:50:40,680 7. Wat volgt? 769 00:50:42,680 --> 00:50:45,480 In Arizona is de eerste spiegel gegoten voor de 770 00:50:45,560 --> 00:50:47,400 Giant Magellan Telescope. 771 00:50:47,480 --> 00:50:50,680 Dit enorme instrument zal worden gebouwd bij de Las Campanas 772 00:50:50,760 --> 00:50:52,360 sterrenwacht in Chili. 773 00:50:52,440 --> 00:50:56,040 Zijn zeven spiegels, elk meer dan acht meter groot, 774 00:50:56,120 --> 00:50:59,200 zullen worden gerangschikt als de blaadjes van een bloem. 775 00:50:59,280 --> 00:51:02,200 En samen zullen zij meer dan vier keer zo veel licht 776 00:51:02,280 --> 00:51:05,799 opvangen dan de grootste telescopen van dit moment. 777 00:51:05,880 --> 00:51:10,240 De Californian Thirty Meter Telescope, die voor 2015 gepland is 778 00:51:10,320 --> 00:51:13,080 is meer een grotere versie van de Keck-telescoop. 779 00:51:13,160 --> 00:51:16,360 Honderden afzonderlijke segmenten vormen één enorme spiegel 780 00:51:16,440 --> 00:51:20,520 ter grootte van een flatgebouw van zes verdiepingen. 781 00:51:20,600 --> 00:51:25,320 In Europa liggen plannen klaar voor de European Extremely Large Telescope. 782 00:51:25,799 --> 00:51:29,160 Met een middellijn van 42 meter zal zijn spiegel zo groot zijn als 783 00:51:29,240 --> 00:51:32,640 een Olympisch zwembad - tweemaal het totale oppervlak van de 784 00:51:32,720 --> 00:51:34,840 Thirty Meter Telescope. 785 00:51:34,920 --> 00:51:39,400 Deze monsters van de toekomst, die geoptimaliseerd zijn in het infrarood 786 00:51:39,480 --> 00:51:44,160 zullen met gevoelige instrumenten en adaptieve optiek worden uitgerust. 787 00:51:44,240 --> 00:51:46,840 Met hen zouden de allereerste sterrenstelsels en 788 00:51:46,920 --> 00:51:50,120 sterren in de geschiedenis van het heelal zichtbaar moeten zijn. 789 00:51:50,200 --> 00:51:53,120 Bovendien zouden zij in staat moeten zijn om de eerste foto's 790 00:51:53,200 --> 00:51:56,160 van een planeet in een ander zonnestelsel te maken. 791 00:51:56,240 --> 00:52:00,000 Voor radio-astronomen is 42 meter een schijntje. 792 00:52:00,080 --> 00:52:02,720 Zij zijn gewend om vele kleinere instrumenten aan elkaar te koppelen 793 00:52:02,799 --> 00:52:05,080 om zo een enorm grote ontvanger samen te stellen. 794 00:52:05,160 --> 00:52:08,799 In Nederland wordt op dit moment de Low Frequency Array 795 00:52:08,880 --> 00:52:10,520 kortweg LOFAR gebouwd. 796 00:52:10,600 --> 00:52:15,840 Glasvezels zullen 30.000 antennes met een centrale supercomputer verbinden. 797 00:52:15,920 --> 00:52:19,440 Het nieuwe ontwerp kent geen bewegende delen, maar kan 798 00:52:19,520 --> 00:52:22,840 gelijktijdig in acht verschillende richtingen kijken. 799 00:52:22,920 --> 00:52:26,120 De LOFAR-technologie zal waarschijnlijk ook worden gebruikt bij de 800 00:52:26,200 --> 00:52:28,600 Square Kilometre Array, die nu bovenaan het verlanglijstje van 801 00:52:28,680 --> 00:52:30,560 de radio-astronomen staat. 802 00:52:30,640 --> 00:52:34,640 Deze internationale array zal in Australië of Zuid-Afrika worden gebouwd. 803 00:52:34,720 --> 00:52:38,560 Grote schotelantennes en kleine ontvangers zullen gezamenlijk 804 00:52:38,640 --> 00:52:42,920 ongelooflijk gedetailleerde beelden van de radiohemel maken. 805 00:52:43,000 --> 00:52:46,720 En met een totale oppervlakte van een vierkante kilometer zal de 806 00:52:46,799 --> 00:52:50,440 nieuwe array verreweg de meest gevoelige radiotelescoop 807 00:52:50,520 --> 00:52:52,920 zijn die ooit is gebouwd. 808 00:52:53,000 --> 00:52:58,040 Evoluerende sterrenstelsels, krachtige quasars, knipperende pulsars 809 00:52:58,160 --> 00:53:01,799 geen radiobron zal veilig zijn voor de spiedende blik 810 00:53:01,880 --> 00:53:04,760 van de Square Kilometre Array. 811 00:53:04,799 --> 00:53:08,280 Het instrument zal zelfs uitkijken naar mogelijke radiosignalen van 812 00:53:08,360 --> 00:53:11,840 buitenaardse beschavingen. 813 00:53:11,920 --> 00:53:15,160 En in de ruimte? 814 00:53:15,240 --> 00:53:19,040 Wel, na zijn vijfde en laatste onderhoudsbeurt zal de Hubble- 815 00:53:19,120 --> 00:53:24,480 ruimtetelescoop nog tot ongeveer 2013 in bedrijf zijn. 816 00:53:24,560 --> 00:53:28,720 Rond die tijd wordt ook zijn opvolger gelanceerd. 817 00:53:30,760 --> 00:53:34,720 Dit is de James Webb-ruimtetelescoop, een infrarood-sterrenwacht 818 00:53:34,799 --> 00:53:40,480 in de ruimte, genoemd naar een voormalige NASA-topman. 819 00:53:40,560 --> 00:53:44,840 Eenmaal aangekomen in de ruimte zal zijn 6,5 meter grote spiegel, 820 00:53:44,920 --> 00:53:48,480 die zeven keer zo gevoelig is als die van Hubble, zich ontvouwen 821 00:53:48,560 --> 00:53:51,360 als een bloem. 822 00:53:51,440 --> 00:53:54,520 Een groot zonnescherm houdt de optiek en de gekoelde 823 00:53:54,600 --> 00:53:57,960 instrumenten steeds in de schaduw, zodat ze bij een temperatuur van 824 00:53:58,040 --> 00:54:03,000 maar liefst 233 graden onder nul hun werk kunnen doen. 825 00:54:04,200 --> 00:54:07,880 De James Webb-ruimtetelescoop zal niet in een baan om de aarde draaien. 826 00:54:07,960 --> 00:54:11,640 In plaats daarvan wordt hij op 1,5 miljoen kilometer van onze 827 00:54:11,720 --> 00:54:15,880 planeet, in een wijde baan om de zon gebracht. 828 00:54:15,960 --> 00:54:19,080 Nog maar een halve eeuw geleden was de Hale-telescoop op Palomar Mountain 829 00:54:19,160 --> 00:54:20,960 de grootste aller tijden. 830 00:54:21,000 --> 00:54:25,120 Nu wordt er al een grotere de ruimte in gebracht. 831 00:54:25,160 --> 00:54:29,440 We kunnen alleen maar speculeren over de ontdekkingen die hij zal doen. 832 00:54:29,520 --> 00:54:31,680 Nog even geduld! 833 00:54:32,160 --> 00:54:34,880 Ondertussen zijn creatieve ingenieurs voortdurend bezig om nieuwe 834 00:54:34,960 --> 00:54:37,720 revolutionaire telescoopontwerpen te bedenken. 835 00:54:37,799 --> 00:54:42,040 In Canada bouwden wetenschappers een telescoop met een vloeibare spiegel. 836 00:54:42,120 --> 00:54:45,200 Bij dit telescooptype wordt het sterlicht niet door een vaste 837 00:54:45,280 --> 00:54:49,360 spiegel opgevangen, maar door het gekromde oppervlak van een draaiend 838 00:54:49,440 --> 00:54:52,600 reservoir met vloeibare kwik. 839 00:54:52,680 --> 00:54:56,360 Door hun ontwerp kunnen zulke kwik- telescopen alleen recht omhoog kijken. 840 00:54:56,440 --> 00:54:59,120 Maar ze hebben als voordeel dat ze relatief goedkoop zijn 841 00:54:59,200 --> 00:55:01,360 en makkelijk te bouwen. 842 00:55:01,440 --> 00:55:04,440 Radio-astronomen denken aan een LOFAR-achtige array van kleine 843 00:55:04,520 --> 00:55:07,360 antennes op het oppervlak van de maan, ver weg van 844 00:55:07,440 --> 00:55:10,880 alle stoorzenders op aarde. 845 00:55:10,960 --> 00:55:13,520 En wie weet, misschien komt er ooit zelfs een grote optische 846 00:55:13,600 --> 00:55:16,360 telescoop op de achterkant van de maan. 847 00:55:16,440 --> 00:55:19,360 Met behulp van ruimtetelescopen, bedekkingsschijfjes, röntgenstraling 848 00:55:19,440 --> 00:55:21,960 hopen astronomen hun zicht in de toekomst nog veel 849 00:55:22,040 --> 00:55:23,040 verder te verbeteren. 850 00:55:23,120 --> 00:55:25,720 Ooit zullen ze er misschien zelfs in slagen de rand van 851 00:55:25,799 --> 00:55:27,760 een zwart gat te fotograferen. 852 00:55:29,560 --> 00:55:32,560 En ooit zal de telescoop misschien een van de grootste vragen 853 00:55:32,640 --> 00:55:38,840 beantwoorden waar de mensheid mee worstelt: zijn wij alleen in het heelal? 854 00:55:42,480 --> 00:55:45,800 We weten dat er meer zonnestelsels zijn. 855 00:55:45,920 --> 00:55:48,280 We vermoeden zelfs dat er meer planeten met water zijn 856 00:55:48,400 --> 00:55:50,200 vergelijkbaar met de aarde. 857 00:55:50,320 --> 00:55:51,200 Maar 858 00:55:51,320 --> 00:55:53,440 is daar leven? 859 00:55:54,320 --> 00:55:58,120 Het opsporen van deze exoplaneten is moeilijk. 860 00:55:58,240 --> 00:56:00,680 Ze worden door het felle licht van hun moedersterren 861 00:56:00,720 --> 00:56:03,960 aan het zicht onttrokken. 862 00:56:04,920 --> 00:56:08,040 Interferometers die de duisternis van de ruimte in worden geschoten 863 00:56:08,160 --> 00:56:10,760 kunnen mogelijk uitsluitsel geven. 864 00:56:10,799 --> 00:56:13,520 Op dit moment denkt de NASA na over een project dat 865 00:56:13,560 --> 00:56:16,120 Terrestrial Planet Finder heet. 866 00:56:16,240 --> 00:56:20,680 En in Europa werken wetenschappers aan het ontwerp van de Darwin Array. 867 00:56:20,799 --> 00:56:24,360 Zes ruimtetelescopen die in formatie in een baan om de zon draaien. 868 00:56:24,480 --> 00:56:28,520 Lasers houden hun onderlinge afstanden tot op de nanometer bij. 869 00:56:28,560 --> 00:56:32,200 Tezamen hebben zij een ongelooflijk scheidend vermogen, en ook kunnen zij 870 00:56:32,240 --> 00:56:36,040 het felle sterlicht blokkeren, zodat wetenschappers ook 871 00:56:36,160 --> 00:56:39,800 aarde-achtige planeten bij andere sterren kunnen zien. 872 00:56:40,640 --> 00:56:44,880 Vervolgens kunnen sterrenkundigen het licht van zo'n planeet onderzoeken. 873 00:56:45,000 --> 00:56:49,960 Dat licht bevat de spectroscopische vingerafdruk van de planeetatmosfeer. 874 00:56:50,000 --> 00:56:53,280 Wellicht zullen we over 15 jaar al sporen 875 00:56:53,320 --> 00:56:55,600 van zuurstof, methaan en ozon kunnen detecteren. 876 00:56:55,720 --> 00:56:58,800 Aanwijzingen dat er leven is. 877 00:57:01,000 --> 00:57:03,520 Het heelal zit vol verrassingen. 878 00:57:03,640 --> 00:57:05,960 De hemel is en blijft indrukwekkend. 879 00:57:06,080 --> 00:57:08,960 Geen wonder dat honderdduizenden amateursterrenkundigen, verspreid 880 00:57:09,000 --> 00:57:11,520 over de hele wereld, elke nacht naar buiten gaan om 881 00:57:11,640 --> 00:57:13,200 de kosmos te bewonderen. 882 00:57:13,240 --> 00:57:15,520 Hun telescopen zijn veel beter dan de instrumenten 883 00:57:15,640 --> 00:57:16,960 die Galilei gebruikte. 884 00:57:17,000 --> 00:57:20,600 Hun digitale beelden overtreffen al de fotografische opnamen die 885 00:57:20,640 --> 00:57:23,760 beroepssterrenkundigen nog maar enkele decennia geleden maakten. 886 00:57:23,880 --> 00:57:27,200 De zoektocht van sterrenkundigen naar een beter begrip van het heelal 887 00:57:27,240 --> 00:57:30,760 en hun telescopische verkenningen zijn pas 400 jaar geleden begonnen. 888 00:57:30,799 --> 00:57:35,040 Er is nog veel dat we niet weten. 889 00:57:35,560 --> 00:57:38,880 Maar sinds Galilei vier eeuwen geleden de eerste telescoop op de hemel richtte 890 00:57:39,000 --> 00:57:42,200 is er veel vooruitgang geboekt. 891 00:57:42,240 --> 00:57:45,440 Nog steeds bekijken we het heelal met telescopen 892 00:57:45,480 --> 00:57:50,800 niet alleen vanaf de aarde, ook vanuit de grenzeloze ruimte. 893 00:57:50,920 --> 00:57:54,520 Het wezen van de mensheid ligt besloten in onze onuitputtelijke 894 00:57:54,640 --> 00:57:57,680 vindingrijkheid en nieuwsgierigheid. 895 00:57:57,799 --> 00:58:00,360 We zijn pas begonnen met het beantwoorden van de grootste 896 00:58:00,400 --> 00:58:02,440 vragen die ons bezighouden. 897 00:58:02,480 --> 00:58:05,120 We hebben meer dan 300 planeten ontdekt bij andere sterren in 898 00:58:05,160 --> 00:58:09,200 ons Melkwegstelsel en organische moleculen op sommige van die 899 00:58:09,240 --> 00:58:12,760 verre planeten gedetecteerd. 900 00:58:12,799 --> 00:58:17,440 Deze ongelooflijke ontdekkingen mogen dan het hoogtepunt van onze verkenningen 901 00:58:17,520 --> 00:58:21,520 lijken, maar het beste moet ongetwijfeld nog komen. 902 00:58:21,640 --> 00:58:24,440 Ook jij kunt ontdekker worden. 903 00:58:24,480 --> 00:58:29,200 Kijk omhoog en verbaas je.